Rob van Essen - De goede zoon

Met De goede zoon won Rob van Essen De Libris Literatuurprijs 2019. Het boek speelt in een nabije toekomst waar het basisinkomen is ingevoerd, robots het werk doen en intelligente computers over ironie beschikken. Volgens de jury is De goede zoon in de eerste plaats een analyse van wat het betekent te leven in deze toekomstige tijd met een overdaad aan vrije tijd en luxe, met computers en robots, een analyse ook van het voorbijgaan van de tijd en het vasthouden ervan. Is dat zo?
    Een dystopie is het boek niet echt te noemen, omdat de wereld die we voorgeschoteld krijgen daarvoor te weinig is uitgewerkt. Er lijkt geen sprake te zijn van een totalitair regime en het leven lijkt beter noch slechter dan het onze. Er wordt wat gemopperd over overvolle musea en een teveel aan vrije tijd, en aan het slot is sprake van een eindeloze stoet pelgrims, maar waar die heen gaan en waarom, wordt behalve dan vanwege het teveel aan vrije tijd dat de pelgrimage mogelijk maakt, niet uitgelegd. De goede zoon lijkt ook geen waarschuwing te willen zijn zoals 1984, Brave New World of misschien Grand Hotel Europa dat wèl pretenderen te zijn.
    Een melige hotelrobot met een wasmachinedeurtje, aaibare zorgrobots en een zelfrijdende, sprekende auto met magnetron en zelfreinigende massagestoel met happy ending (gereformeerden moeten niet over seks willen schrijven, laat dat aan joden en katholieken) zijn weinig serieus te nemen en lijken eerder uit een Suske en Wiske of Kuifje voor volwassenen te komen. Van Essen realiseert zich dat en refereert er ook aan. Het stripachtige wordt nog versterkt door het voortdurend in kapitalen opvoeren van de geluiden van mechanisch verstelbare stoelen en rolstoelen: BZZT BZZZZZT BZT of de ruitenwisser van de zelfrijdende auto: Tik tik tik tik tik tik tik.

De naamloze hoofdpersoon is gelukkig noch ongelukkig en leeft zijn min of meer solitaire leven als matig succesvol schrijver van plotloze thrillers en soapscenario’s. De handeling wordt voortgestuwd door een geheimzinnige Dienst die zijn hulp inroept om voor een ex-criminele informant een nieuw verleden te verzinnen. Later blijkt deze Dienst hem de rest van zijn leven te blijven volgen en daarbij ook sturend in te grijpen, een beetje zoals in The Truman Show met Jim Carrey het geval is, om tenslotte dit verleden ook weer te willen wissen. De zin hiervan ligt ongetwijfeld in de paralel met het falende geheugen van de dementerende moeder van de hoofdpersoon.
    Bij de Dienst werken zijn oud collega’s van een baantje bij Het Archief, Lennox en Guido. Ook de informant, De meester, ook wel Bonzo genoemd, die als crimineel aan een soort Heineken ontvoering leiding gaf en later zijn medeontvoerders verlinkte en er met de buit - diamanten! - vandoor ging, werkte in dat Archief.
    Het boek bestaat voor de helft uit een aantal half uitgewerkte stripachtige of filmische plots en anekdoten, zoals die over de ‘Heineken’ ontvoering en de verdwenen diamanten (die later mogelijk in de met diamanten bezette schedel van Damien Hirst For the Love of God terecht zijn gekomen), het nogal ongeloofwaardige en kinderachtige verhaal van het uitzicht vanaf het Archiefgebouw op een studentenflat met zich voor het raam aan- en uitkledende studentes en de onuitgewerkte relatie met de psychiater Colenbrander, en voor de andere helft uit meer persoonlijke herinneringen, zoals aan een romantische jeugdliefde met de Engelse Emmy waarop weemoedig wordt teruggeblikt, weinig opzienbarende reflecties op ouder worden (je voelt je van binnen nog altijd dertig), aan het streng gereformeerde milieu waar de hoofdpersoon in opgroeide en vooral aan zijn moeder en haar aftakeling en dood.
    Het maakt van het geheel een nogal hybride, gekunstelde mix van een persoonlijk en fel realistisch in memoriam met een weinig overtuigende Sci-Fi roadmovie. Het lijkt een beetje of Van Essen een en ander aan elkaar heeft willen knopen door de hoofdpersoon het verhaal over zijn moeder aan een futuristische batmobiel te laten vertellen en de verzorgingsflat op te pimpen met zorgrobo’s. Omgekeerd zal hij zich hebben gerealiseerd dat hij er met de melige Sci-Fi-plotjes alleen niet uitkwam. Het lijkt wel of Van Essen het persoonlijke, intieme of emotionele schuwt (niet vreemd overigens, gezien zijn gereformeerde opvoeding) en er daarom alles aan doet het ontroerende - en overigens zeer goed geschreven en vertelde - verhaal over zijn dementerende moeder in te bedden in een soort ontnuchterende en relativerende stripachtige context.  
    Jammer is dat de zin van deze mix uiteindelijk niet helder wordt. Er ontbreekt een dwingende visie, zowel op de dystopische of niet dystopische toekomst als op de hier en daar aangestipte sombere toekomst van de literatuur. Het ter discussie stellen van het plot is al eerder op veel prikkelender en overtuigender wijze gedaan door Tonnus Oosterhoff in Op de rok van het Universum. Wat bij mij blijft hangen is het fraaie moederthema, nogal vertroebeld door een hoop ornamentele flauwekul eromheen. Opvallend, hoewel niet uniek is dat Van Essen geen aanhalingstekens gebruikt bij dialogen, wat een soort metastandpunt lijkt te suggereren, wat dan wel weer goed past bij het Truman Show element van het verhaal.
    Het mooist en ook werkelijk ontroerend zijn wat mij betreft de aan de intelligente en als side-kick figurerende batmobiel vertelde herinneringen aan de dementerende moeder in het verzorgingstehuis. Deze episode staat echter nogal los van de rest van het boek.
    Fraai omslag van Nanja Toebak!

Klaas ten Holt