Pianola

Suite für Klavier, opus 25 is de eerste dodecafone compositie van Arnold Schönberg. Hij maakt daarin gebruik van een reeks van twaalf tonen waarin elke noot uit het octaaf (a, ais, b, c, cis etc.) slechts één keer voorkomt in een door hemzelf in een vooraf bepaalde, voor de hele compositie geldende volgorde is gezet. Zo’n reeks is dus geen ‘melodie’ of 'thema', maar uitsluitend het materiaal waarmee gecomponeerd gaat worden. Zo’n reeks wordt door de componist zorgvuldig samengesteld of gekozen (omdat het slechts materiaal is, kun je natuurlijk ook een bestaande reeks gebruiken) omdat het karakter van zo’n reeks - dat weer bepaald wordt door de intervallen die daarin voorkomen - de sfeer of de kleur van de compositie mede zullen bepalen, een beetje zoals bij tonale muziek de toonaard of het toongeslacht (mineur, majeur).
    Eigenlijk was dit de uiterste consequentie en een formalisering van wat Schönberg eerder, maar toen nog intuïtief al deed in zijn muziek, waarin hij intervallen chromatisch opvulde, spiegelde of verticaal als samenklank liet optreden en buiten de wetten en de zwaartekracht van de klassieke harmonie probeerde te gaan. Het hing in de lucht, in de laat romantische muziek werd al steeds meer chromatiek toegevoegd, steeds meer gemoduleerd naar ver van de oorspronkelijke toonaard verwijderde toonsoorten, misschien allemaal wel het gevolg van het idee van het Wohltemperierte Klavier, waarbij het octaaf kunstmatig in twaalf gelijke delen werd geknipt, een onderverdeling die in de natuur niet bestaat, zoals Pythagoras veel eerder al aantoonde.
    Waar de tonaliteit - majeur en mineur toonladders - uit de in iedere toon meeklinkende boventonen is afgeleid, en dus als het ware natuurkundig als superieur verdedigd zou kunnen worden, is het tegelijk misschien nou juist het bijzondere, of zelfs kenmerkende van de mens dat zij in staat is op de natuur te reflecteren en kan besluiten haar eigen regels op te stellen. Tegelijk zou je kunnen argumenteren dat ook in de dodecafone muziek van Schönberg de wetten van de tonaliteit gewoon keihard doorwerken, omdat onze oren nou eenmaal zo zijn geconditioneerd. Alleen al het feit dat deze muziek ons bij een eerste kennismaking in verwarring brengt, betekent in feite dat we haar relateren aan wat we al kennen, aan de tonaliteit.
    Het grappige is dat Schönbergs Opus 25 in gestiek, beweging, versnelling, vertraging, het gebruik van sequensen, toonherhaling, contrasten, dynamiek - eigenlijk alles behalve de noten die hij gebruikt - klinkt als een laatromantische pianosonate, maar dan dus met de verkeerde noten. Mij doet het altijd denken aan de pianomuziek bij de stomme films uit het begin van de twintigste eeuw (Opus 25 is uit 1921-23) waarin grote emoties en hevige contrasten (alles uitvergroot om het voor de kijker woordloos uit te beelden) elkaar opvolgden. 
    Het ging Schönberg ook om die emoties, het was de tijd van het expressionisme, Sigmund Freud had nog maar net het onderbewuste uitgevonden en al onze gesublimeerde, oedipeaanse verlangens konden in deze nieuwe muzikale taal nu eindelijk ook verklankt worden.
    Waar eindeloze, latere en vooral mindere componisten met dezelfde reeksentechniek, maar zonder de lef, de urgentie en de messcherpe muzikaliteit van Schönberg het landschap nog lang wisten te vertroebelen, spreekt uit deze prachtige miniaturen, met niet zonder reden aan het verleden refererende titels als Präludium, Gavotte en Gigue een heel krachtige, uiterst consistente en volstrekt eigen muzikale persoonlijkheid. 
    Ik hoorde deze muziek voor het eerst in de uitvoering van de Italiaanse pianist Maurizio Pollini, grootmeester van het romantisch repertoire (luister naar zijn Beethoven sonates!), maar ook de Canadese Glenn Gould heeft ze zeer fraai uitgevoerd. Die doet dat haast motorisch, alsof hij een pianola imiteert, misschien om zo min mogelijk te interpreteren en de noten zoveel mogelijk voor zichzelf te laten spreken, waarmee hij zich in feite natuurlijk net zo goed aan het subjectieve overgeeft.