In oktober 1965 gingen mijn ouders, toen 29 en 30 jaar oud, Kees ten Holt (1935 - 1990) en Ursula Roth (1934 - 1981) uit elkaar. Mijn moeder nam mij (5 jaar oud) mee naar Israel, om zich met mij in de nieuwe heilstaat te vestigen in kibboets Lahav in de Negev. Mijn ouders schreven elkaar dagelijks, en al snel werd duidelijk dat ze moeilijk zonder elkaar konden. De volledige correspondentie (in ca. zeventig brieven) is bewaard gebleven.
(afl. 51)

 

Lahav, vrijdag 17 december 1965, Ursula

lieve Kees,

Vandaag heb ik eindelijk luchtpostpapier gekregen omdat er geen ‘aerogrammes’ waren. Heel fijn, want nu kan ik je eens een lange brief schrijven zonder heel klein te hoeven schrijven of de brief in tweeën te moeten delen met de kans dat je het tweede deel het eerst ontvangt en er niets meer van begrijpt. Klaas ligt in bed, het is middag. Ik heb net volgens alle regels van de kunst een heerlijk kopje koffie “gekookt”. Ik rook er een cigaret bij (tot je verbazing) en ik ben héél, héél tevreden met mijn lot. De dag is weer eens heel goed verlopen, vanmorgen ben ik pas om acht uur opgestaan, want (misschien heb ik je dat vanmorgen al geschreven) gisteravond heb ik tot diep in de nacht chassidische verhalen , lezingen, wijsheden zitten lezen. O dat is werkelijk zo’n verkwikking voor mij. Ik ging overgelukkig slapen. Ik kan je niet genoeg aanraden die twee boeken die thuis liggen te lezen, er staat echt zoveel verhevens in, het is zo’n steun en zo’n aansporing, zonder zedeprekerigheid of dwang, tot een rechtschapen en opgewekt leven.
    Maar ik was over vandaag aan het vertellen, ik besloot niet te ontbijten, en Klaasje had geen honger, hij snoept en snoept, het is nu gelukkig op. Vanmiddag ging ik eten halen. Esther, die in de keuken werkt, laadde een blad vol en vol heerlijkheden, sinaasappels, yoghurt, zure room, crackers, een staaf (arabische zoetigheid, croquante aardappelkoekjes), kip, soep, kaas, eieren. Ik torste het loodzware blad door de modder en viel er bijna mee. Thuis hebben wij een uur lang heerlijk en heerlijk gegeten. Jet ook, het was natuurlijk veel te veel.
    In de keuken kwam iedereen naar me toe om te vragen hoe het met Klaas was. Wat me trouwens enigszins verontrust, is dat hij behoorlijk doof is. Hij is ontzettend lief en hij maakt ontstellend mooie dingen, een grote kat, een zebra, alles uitgeknipt. Twee olifantjes en twee zebra’s, vastgeplakt op een soort witte platte bak. Hij is ongelofelijk, ik weet niet wat ik er allemaal van denken moet.
    Ik schrijf niet verder aan deze kant, anders kun je de brief niet lezen, nee, ik doe het toch wel, als je hem op een donkere ondergrond legt kunt je het wel lezen, het kost me anders teveel papier, zie je.
    Liefje, ik heb vandaag je brief van 10 december gekregen, heel vreemd dat hij er zolang over deed, ik heb eerder een brief van jou gehad die in twee dagen bij mij was. Ik ben ontzettend blij met je lange brief. Ik merk ook echt dat jij veel opgewekter bent en ook nieuwe moed hebt. Nu verlang ik er echt naar om weer bij je te zijn, ik geloof dat na wat je schreef over de kindertjes die kwamen vragen of Klaas er al was, en Ben Knip, die vroeg hoe het ging, dat het met de buren ook allemaal wel mee zal vallen. Wat je schreef over de kibboets, dat het misschien niet netjes was om langer te blijven, dat zie ik anders, en ik meen de kibboets ook. Als ik nu weg zou gaan, dan hebben zij helemaal niets aan mij gehad, want ik begin nu pas te werken. Maar, de zaak ligt nog anders, ik ben nog in mijn proeftijd, ik kan nog doen wat ik wil, ik ben niet van plan om er doekjes om te winden, als Eri mij vraagt wat ik van plan ben, dan zeg ik precies de waarheid. Misschien zegt hij dat het hem goed uitkomt als ik niet lang meer blijf, hij zal me nooit wegsturen. Ik zal eerst alles moeten regelen en aan geld moeten zien te komen, niemand zal boos zijn, of me laten barsten, dat geloof ik echt niet. Maar misschien vindt hij het een goed idee als ik nog langer blijf. Ik zal hem ook echt niet de illusie geven dat het hele gezin nog wel eens in deze kibboets zal komen, misschien wel eens in de vakantie, dan kunnen we er werken, dat zou ik heerlijk vinden om hier met jou ook een tijdje te zitten, we hebben nu in ieder geval een adres, en er zijn genoeg houten huisjes om in te wonen. Ik wil niemand voorliegen of met halve waarheden komen aanzetten. Ik houd echt veel van deze mensen hier. Na deze brief van jou die ik vandaag gekregen heb, voel ik dat de dingen zich in beweging zetten, dat met onstuitbare drang, wij weer bij elkaar zullen schuiven.
    Ik voel me een beetje opgewonden, er gaat weer van alles gebeuren. Ik zeg weer ‘ik houd erg veel van je, ik verlang zo naar je, het zal goed gaan.’ Ik heb het gevoel dat ik het met grote zekerheid weet, ik verlang ernaar om het in de praktijk te brengen, om te zien hoe ik het eraf breng, hoe ik en jij ook het zullen aanpakken.
    Ik kreeg vandaag een hele sombere brief van Henny, ik zal haar gauw terugschrijven, ik moet wel zeggen dat ik dankbaar ben dat mijn leven niet zo eenzaam is, dat ik levenskunst heb. Ik wou maar dat ik haar kon helpen. Ik wil echt van mijn leven genieten, hier en overal, er alles uithalen wat erin zit en dat is oneindig veel.
    Liefje, voor ik het vergeet, je tekeningen van de kamer heb ik wel gekregen, ik stel me helemaal voor hoe het eruit ziet, ik ben erg blij dat je het huis een eind hebt opgeknapt, we zullen de rest samen doen.
    Ik zit ondertussen je brief nog eens door te lezen om te zien of er iets is waarover ik iets terug wil schrijven. Ik zal proberen om Deborah een brief te schrijven, maar ik vrees dat ik er niet veel van terecht zal brengen, doe haar in ieder geval de groeten van ons en ook aan Daniëlle.
    Ik zie dat je je brief 15 december verstuurd hebt, ga alsjeblieft door met ze expresse te sturen, als ik weer eens in Jeruzalem ben, zal ik postzegels kopen om er ook eens een paar expresse te sturen.
    liefje, je schreef dat als we met de boot komen, dat ongeveer fl. 600,- zal kosten, is dat voor ons beiden? En tot waar? En dan komt de trein er nog bij. Kun jij dan eens kijken wat het beste is, b.v. tot Marseille en daarna de trein?
    Dan moet ik een kaart van Marseille hebben, en een kaart tot Holland. Die kan ik misschien wel ergens in Jeruzalem kopen. En ik moet ook weten waar en hoe ik mijn treinkaartje moet kopen, en tot hoever, en of er een directe verbinding is en waar een hotel is, en ik moet Frans geld hebben.
    Nu vraag ik me dus af wat over het geheel genomen goedkoper is, vliegen of reizen per boot? Kijk jij maar eens, als ik mijn zeshonderd gulden van Eri nog terugkrijg, dan gaan we maar vliegen. Mocht je pakje aankomen, dan stuur ik een paar dingen weg omdat ik anders veel te veel bagage heb. Ik wilde dat ik een geniale makkelijk oplossing voor alles wist. Ik zal eens diep nadenken of ik een goede manier weet om aan veel geld te komen.
    Ik rook weer veel te veel. Ik ben ontzettend moe omdat Klaas de hele tijd mijn aandacht vraagt, ik hoop dat ik het volhoud om vriendelijk te blijven, want hij is wel erg lief, maar ik kan er nu eenmaal niet tegen om niet eventjes rustig te kunnen zitten.
    Als hij nu nog een eigen speelkamertje had, maar hij zit ook zo opgesloten in dit kleine kamertje. Buiten spelen, wat hij anders dan nog doet, is ook uitgesloten, maar ik hoop dat hij morgen echt beter is.
    Nouriet is helemaal niet geweest en ik ga in ieder geval met hem naar het Chanoekah feest, en ik denk dat als het morgen niet al te koud is, ik hem maar buiten laat spelen. Hij heeft een jack van een trainingspak gekregen, dat is lekker warm, en het staat hem enig. Nomi draagt er ook altijd een, ze staan ontzettend leuk, ik zou er ook wel een willen hebben. Klaas is vrolijk met vuur aan het spelen, hij ziet er zo lief uit. Ik denk dat ik zijn haar niet meer door die kapper laat knippen, hoewel ik het zelf eigenlijk ook niet kan, maar het staat zo dom, zo’n kaal hoofd.

’s Avonds tien voor tien.

Ik drink koffie met een soort oliebol-achtige Berlinerbol. We zijn naar het Chanoekah feest geweest. Edna had er weer iets grandioos van gemaakt, overal beeldige versieringen met Chanoekah voorstellingen erop, voor ieder kind een klein tafeltje met daarop een schaaltje oliebollen en een bordje snoep en in het midden van de ruimte stond een enorme en mooie Chanoekia, en o ja, ieder kind had op zijn tafeltje ook nog een zelfgemaakte Chanoekia. Eerst werd de bracha (zegenspreuk) gezegd, toen gezongen, toen stak ieder kind zijn Chanoekia aan. Met de grootst mogelijke vrijheid waar het de traditie betreft, werden alle acht kaarsjes tegelijk ontstoken, ik voel er wel wat voor, het was een prachtig gezicht, er stonden aan de zijkant en overal nog extra Chanoekia’s. Daarna werd er voorgelezen en tussendoor gezongen. Telkens las een van de ouders een stukje.
    Edna geeft de leiding. Iedereen doet altijd graag en precies wat Edna zegt. De kinderen deden ook nog iets, daarna gingen we alles opeten. Toen kwam er een grote ton (het is een soort dobbelsteen in het groot, van een spel dat op Chanoekah gespeeld wordt) en daaruit kwam voor ieder kind een tasje van papier, ook in de vorm van de dobbelsteen, en een boek. Klaas kreeg een prachtig boek met foto’s van jonge dieren in het Engels, het is helemaal geen kinderboek, maar dat is best. Edna kan onze letters natuurlijk ook niet zo goed lezen, het is een heel mooi boek. Motke maakte foto’s en hij heeft er apart een stel van Klaas gemaakt, één achter zijn Chanoekah tafeltje, die zal ik jou sturen zij begrijpen dat heus wel. Ik zal je trouwens alle foto’s sturen.
    Klaas is dol op Motke, hij zoent hem, daar hoef je niet jaloers op te worden, het heeft met jou niets te maken, Motke is ontzettend zacht en lief met Klaas. Hij is ook erg ontroerd geloof ik door Klaas zijn affectie. Als Klaas Motke in Holland had gekend, was hij ook dol op hem geweest.
    Ik zie de laatste tijd Nomi en Motke veel meer dan Eri en Michal. Ik houd erg veel van Nomi. Ik vind Michal ook erg aardig, maar in Nomi voel ik meer verwantschap, en ze is zo vrolijk, zo fijntjes, en zo een mens. Michal is heel ontwikkeld, reuze aardig, een beetje iets als May, maar veel rustiger. Eri zegt me weinig, hij heeft wel iets van Joop ook, aardig, onverschillig. Motke doet echt iets voor je, hij is vriendelijk en verlegen. Nee maar ik klets, Eri doet ook heus veel voor ons. Werkelijk liefje, soms voel ik me echt bedrukt omdat ik naar huis wil. Maar ik realiseer me nu zo goed, hoe een goed leven ik eigenlijk heb en altijd gehad heb, tenminste toch de laatste tien jaar. Ik begrijp mijn melancholie en mijn ontevredenheid en verdriet op het moment gewoon niet meer. Ik heb altijd alles en alles gehad wat ik nodig had, alles ging zoals ik het wenste, dat wil zeggen, ik zag het zelf niet. Ik wou weg van huis (van mijn ouders bedoel ik), het kon, want jij was er. Hadden we geld nodig, Moesje (hoe gaat het toch met haar? Ik droom dikwijls van haar) was er om alles voor ons te doen. Wij zochten een beter huis, het kwam er. Ik wou Jodin worden, ik werd het. Ik wou naar Israël, ik ben er. Ik wou naar huis, jij bent er nog steeds. Nu neem ik me voor tevreden te blijven. Ik heb nu zoveel meegemaakt, ik moet ervan geleerd hebben, namelijk dat me alles toegevallen is door hulp van jou en anderen, en die hulp zie ik dan vanuit religieus oogpunt veroorzaakt.
    Ik wil er nu wat tegenover stellen van mijn kant. Allereerst het zien van het goede en het zien dat als ik domme dingen doe, die mijn eigen schuld zijn, b.v. door ongeduld, door drift, door luiheid. Ik heb wel eens van die dagen dat alles misgaat, maar als ik dan zelf inbind, en weer rustig en opgewekt word, dan gaat alles gewoon weer goed en is er niets aan de hand.
    Liefje, ik ga nu ophouden want ik ga nog wat lezen, het is half elf, ik heb de hele dag niets voor mezelf kunnen doen, lezen of suffen of nadenken of slapen: welterusten. Liefje, ik herinner me ineens iets dat ik Eugenie beloofd heb, namelijk dat ik je zou vragen eens uit te kijken naar een kamer voor haar, dat doe ik dan hierbij, als je eens hier en daar wilt vragen, het is toch heel naar dat zij niet met haar kind kan wonen en wij kennen zoveel mensen, zou er niet iemand iets hebben, een kleine en een grote kamer met iets van een keuken? Vraag je het eens? Vraag eens aan May? Of aan Kiki? Of misschien weet je iets beters, het is toch een aardig en lief kind, en haar kamertje was heel, heel keurig, het is echt een beschaafd meisje.

Sjabbat 18 december.
Wat gaat de tijd toch snel soms. Vandaag is het hier prachtig weer, niet koud en Klaas heeft al weer buiten gespeeld. Op de een of andere manier kan ik me niet goed concentreren, ik had je zoveel willen schrijven over wat ik allemaal uitdenk. Het centrale punt in mij is nog steeds kalmte, rust, vrede, zodat er kalmte, rust, vrede van mij uitgaat, en mijn ongeduld bedwingen. Dus als ik soms een onbehagelijk verlangen naar huis voel opkomen, dit bedwingen door, b.v. veel denken, bedenken wat ik allemaal doen kan, wat ik hier nog allemaal wil zien. Het is toch eigenlijk te gek dat je niet een poos van huis weg kunt zijn, maar ik geloof dat het bij mij komt, ten eerste omdat ik toch al zo onzeker ben, en ten tweede omdat ik mijn huis in een nare toestand en onzekerheid verlaten heb. Ik denk dat ik me in het begin ook zo ongelukkig gevoeld heb omdat ik werkelijk geen grond onder de voeten meer had, terug wilde maar dat niet kon, en blijven, althans in deze kibboets, wilde ik eigenlijk ook niet. Pas toen er als een soort inzicht, de mogelijkheid tot hereniging met jou opdoemde, ik bedoel, dat ik eerder nog wel eens had gedacht van ‘dit kan ik niet, dan maar liever terug naar Kees,’ maar als het dan weer goed ging, wilde ik gewoon blijven. En bovendien was het een gedachte zonder verlangen of inhoud, maar ik bedoelde dat ik dus langzaam de mogelijkheden zag, en toen ik ze begon te zien steeds meer mogelijkheden en ook redenen om ze te ondersteunen, redenen die innerlijk waren en bij mij lagen, dus niet Klaas of jij of Holland of het gezin, maar fundamentele redenen, die betekenden dat ik er toe in staat moest kunnen zijn.
    Allereerst ons onvergetelijke tienjarige samenzijn, alles wat wij samen gedaan hebben en waaraan wij samen gebouwd hebben. Ten tweede mijn veranderde instelling, dus het niet meer verlangen, zelfs niet meer denken aan de mogelijkheid van een andere man, dus het verlangen naar behoud van het oude gezin, en dit gezien als het beste en enige dat ik verlang en dan de wil om over onze seksuele verhouding dag aan dag na te denken en dan als resultaat hiervan (dat niet kon uitblijven omdat ik met de instelling was begonnen hierover na te denken, dat er een oplossing moest zijn) en dan het steeds sterker wordende gevoel dat die oplossing met “tijd” te maken had. Niet in die zin dat we het nog maar een tijdje moesten proberen maar “tijd” gezien als “de tijd nemen” op een bepaald moment, die tijd voor dat doel gebruiken en alle andere gedachten van je afzetten. Ik begon hoe langer hoe meer te beseffen, dat al mijn moeilijkheden zaten in mijn ongeduld, in mijn gevoel van tijdnood, zodat alleen iets zeer opwindends mijn aandacht kon vasthouden. Ik ben nu dus bezig met me op alles te concentreren, mezelf te dwingen aan een ding tegelijkertijd te denken, rust te vinden en rust te geven (Klaas), van mijn tijd af te staan aan anderen, dus niet meer zo grenzeloos egoïstisch te zijn. Langzaamaan komt nu zo’n beetje in mij opzetten, dat wat ik mij daarbij voorstel, dus geen ongeduld en irritatie als iemand wat van mijn tijd verlangt.
    Ik merk dat ik bijna nooit meer boos ben, nauwelijks meer vloek, veel zelfverzekerder en veel tevredener ben. Zo, nu weet ik je niets bijzonders meer te schrijven, vanavond weet ik misschien nog iets.

’s Avonds half acht.
Wij zitten in onze kamer. Vanavond wordt er echt Chanoekah gevierd, eerst om 5.15 uur was er een samenkomst buiten, met fakkels en vuurpotten, ieder kind had een fakkel, verder werd er op de berg vlakbij een Chanoekia van vuurpotten gemaakt, en nog een Hebreeuwse tekst van vuur halverwege, er werd gezongen en gesproken, toen mocht Klaas in het kinderhuis de eerste kaars ontsteken.

Half elf.
We zijn samen naar het Chanoekah feest in het Chader Ochel geweest, veel lichtjes, kinderachtige spelletjes, een soort uitvoering van iets, met het ontsteken van lichten, en heerlijke oliebollen met bier en limonade, enfin, ik ben blij dat ik weer op onze kamer ben. Klaas ligt in bed, hij heeft de hele avond met kaarsjes gespeeld en een gat in zijn broek gebrand. Jet heeft de hele kamer volgekakt, onder mijn bed was de W.C. Ik heb haar naar buiten gegooid, ik zou eigenlijk wel graag van haar af willen, enfin, ik hoop nu toch echt over niet al te lange tijd mijn boeltje te kunnen pakken. Vannacht had ik ook weer een heftige droom over vliegtuigen waar ik in moest, maar ik kon mijn spullen maar niet bij elkaar vinden, steeds was ik iets vergeten en dan moest ik het gauw even halen.
    Liefje, mocht jij nog iets op het geld vinden? Ik wacht op post. Omhelsd door Ursula.